Hordhac.
Financial crises ama sida luqada soomaliga lagu dhaho qalalaasaha
maaliyeed :waxaa loola jeeda waa
khalakhal ku yimaaday xasilloonida iyo habsamka hab u socodka nidaamka
maaliyadda ee gaancsiyada. Taas oo keentay hoos udhac dhaqaale oo ba’an, shilalka
suuqyada , iyo luminta kalsoonida baahsan lagu qabo hay’adaha maaliyeed.
Hadaba
maqaalkeenu waxa uu koobi doona oo aan kaga hadli doona maanta: waa maxay
Ø Qeexitaanka
qalalaasaha maaliyeed.
Ø Noocyada ay
leedahay.
Ø Fahmida
sababaha keena.
Ø Tusaalayaasha qalalaasaha
maaliyeed
Ø Iyo sidee loo
xalin karaa ama laga hortagi karaa ?
Qeexitaanka
qalalaasaha maaliyeed.
Qalalaasaha
maaliyeed waxaa lagu qeexaa waa hoos u dhac weyn oo ku yimaada qiimaha hantida,
fashilka bangiyada, yaraanta lacagta, iyo hoos udhaca guud ee dhaqdhaqaaqa
dhaqaalaha. Waxa ayna uuna u dhici karaa misaan kala duwan maxalli ama gobol
ilaa dhibaatooyin caalaami ah.
Qaybaha qalalaasaha maaliyeed.
Qalalaasaha maaliyed waxa ay u muuqan karaan qabab kala
duwan, mid kasta waxa uu leeyahay astaamo u gaar ah iyo saamyn dhaqaale khaas u
ah. qaar ka mid ah noocyada caadiga ah ee qalalaasaha maaliyeed waxaa kamid ah:
1. Qalalaasaha
bangiyada: dhibaatoyinkan
waxa ay ku lug leeyihiin fashilaad baahsan oo bangiga ka yimaada , taaso
katimi: dhaqaale la’aanta, khataro xad daaf ah, ahaamda oo xumaata, luminta
kalsoonida keydka, iyo cidhiidhi ku dhaca deynta. Taas oo keentay hoos-u-dhac
xagga amaahinta iyo dhaqdhaqaaqa dhaqaalaha.
2. Qalalaasaha
lacageed: qalalaasaha
lacageed waxa ay timaada marka lacagta waddanku ku yimaado hoos u- dhac degdeg
ah oo lama filaan ah. taas inta badan ay ka timaado sicir -bararka,xisaab
la’aanta akoonada lacagta, weerarro meel awaal ah oo lagy qaado lacagta, ama
luminta kalsoonida lagu qabo nidaamka sarrifka lacagaha ee dawladda iyo qaabka
ay u maamusho.
3. Qalalaasaha
deynta madaxa-banaan : qalalaasahan waxa ay soo baxaan marka ay dawladu awoodi waydo in ay kasoo
baxdo wajibaadkeeda deynta, tani waxa ay ka imaan kartaa arrimo isbiirsaday,
sida heerarka deynta sare, maamul xumo maaliyeed, hoos udhac dhaqaale, iyo
luminta kalsoonida maalgashayaasha. Kadibna waxa ay keenta walac/walal ku
saabsan deyn-bixinta, hoos u dhigista qiimaha deynta, iyo baahida loo qabo kaalmo
debedda ah.
4. Shilalka suuqa
saamiyada: qalalaasaha
suuqa saamiyada waxa ay imaan karaan marka uu jiro hoos u dhac weyn oo degdeg
ah oo ku yimaada qiimaha suuqa saamiyadda, sida caadiga ah oo ay weheliso
iib-is-iibsi weyn oo saamiyada ah. shilalkani waxa ay inta badan ka tarjumaan
lumitaanka kalsoonida maalgashayaasha, hoos u dhac dhaqaalaha, ama qiimayta
keydka ee ay wadaan xumbo meel awaal ah.
5. Shilalka suuqa
guryaha: dhibaatooyinkan
waxa ay soo baxaan marka oo hoos u dhac ku yimaado suuq guryeynta, taas oo lagu
garto hoos u dhac qiimaha guryaha, heerka la wareeguda guryaha oo sarreya, iyo
hoos u dhac dhaqdhaqaaqa dhismaha. Waxa keeni karta arrimo ay ka midyihiin
amaahid-xad-dhaaf ah, iyo dheelitir
la’aan ku timi dhaqaalaha.
Suuqa guryeynta: waxa loola jeedaa sahayda iyo baahida loo
qabo guryaha, badanaa dal ama gobol gaar ah. Qodobbada ugu muhiimsan ee suuqa
guryeynta waa celceliska qiimaha guryaha iyo isbeddelka qiimaha guriga.
6. Dhibaatooyinka
Hantida ma-guurtada ah: Kuwani waxay
dhacaan marka uu hoos u dhac weyn ku yimaado qiimaha hantida maguurtada ah,
taasoo keenta hoos u dhac ku yimaada hawlaha dhismaha, kor u kaca guryaha, iyo
hoos u dhaca dhaqdhaqaaqa dhaqaalaha. Tani waxay ku dhici kartaa arrimo ay ka
mid yihiin dhisidda xad-dhaafka ah, mala-awaalka, ama hoos u dhaca
baahida hantida ma-guurtada ah
FG: Qodobadan kor ku xusan waaa inta ugu caansan qaybaha
qalalaasaha maaliyed, Waxaan muhiim ah in la ogaado in qaybahani aysaan ahayn
kuwo-si-dhaafsan, oo inta badan ah, dhibaatooyinka maaliyeed waxaa keena sababo
kala duwan taas oo dhalinaysa in ay kala duwnaadaan qaybaha iyadoo ku xiran hadba
qofka qalaalaashuhu hayo. Waxaana muhiim ah in la falaqeeyo arrimaha hoose si
lo fahmo dabeecadda iyo saameynta ay yeelan karaan.
Fahmida sababaha dhaliya qalaasaha maaliyeed.
Dhibaatooyinka
maaliyadeed waxay dhici karaan sababo dhowr ah awgood, oo ay ku jiraan laakiin
aan ku xaddidnayn:
1. Dhaqaale-xumo : Waxa ay iman karaan marka ay is-waafajiyaan
baahida iyo bixinta badeecadaha iyo adeegyada, taasoo keenta sicir-bararka ama
qiimo-bararka. Tani waxay ku dhici kartaa arrimo ay ka mid yihiin amaahda
xad-dhaafka ah, kharashka xad-dhaafka ah, ama lacagta la qiimeeyo.
2. Daciifnimada qaabdhismeedka: Kuwani waxay ku dhici karaan cilladaha
nidaamka maaliyadeed, sida xeerarka daciifka ah ama habdhaqanka maaraynta
khatarta oo aan ku filnayn. Tani waxay ka dhigi kartaa nidaamka mid u nugul
shoog waxayna u horseedi kartaa luminta kalsoonida nidaamka.
3. Arrimaha dibadda: Kuwaas waxaa ka mid noqon kara isbeddellada
dhaqaalaha adduunka, isbeddelka heerka dulsaarka, ama dhacdooyinka
juqraafiyeed. Arrimahan ayaa saameyn weyn ku yeelan kara nidaamka maaliyadeed,
taasoo horseedi karta luminta kalsoonida iyo hoos u dhaca dhaqdhaqaaqa
dhaqaalaha.
4. Qodobbada hab-dhaqanka: Kuwaas waxa ka mid noqon kara maskaxda
xoolaha, raynrayn aan caqli-gal ahayn, ama kalsoonida xad-dhaafka ah.
Arrimahani waxay u horseedi karaan khatar-qaad xad-dhaaf ah, taas oo abuuri
karta xumbo oo ugu dambeyntii keeni karta dhibaato dhaqaale.
Tusaalayaasha qalalaasaha
maaliyeed
Taariikhda oo dhan, waxaa
jiray dhibaatooyin dhaqaale oo badan oo dhacay. Tusaalooyinka aadka loo yaqaan
waxaa ka mid ah:
Ø Niyad-jabkii Weynaa ee 1930-kii.
Ø Xiisaddii Maaliyadeed ee Aasiya ee 1997-kii.
Ø Xiisaddii Maaliyadeed ee Caalamiga ahayd ee 2008.
Ø Qalalaasaha Aagga Euro ee 2010.
Ø Dhibaatada Deynta Latin America ee 1980.
Ø Xiisaddii Maaliyadeed ee Ruushka ee 1998,
Ø iyo Dot-Com Bubble horraantii 2000-aadkii.
Dhammaan kuwan waxay
ahaayeen tusaalayaal dhab ah oo ku saabsan xasaradaha maaliyadeed oo saameyn
weyn ku yeeshay dhaqaalaha adduunka.
sidee
looga hortagi karaa qalalaasaha maaliyed ?
Hagaajinta xasaradaha maaliyadeed waxay caadi ahaan u
baahan tahay isku darka qiyaasaha muddada-gaaban iyo muddada dheer. Muddada
gaaban, dawladaha iyo bangiyada dhexe ayaa laga yaabaa inay u baahdaan inay
bixiyaan maalgelin degdeg ah iyo lacag-bixinno si loo xasiliyo suuqyada loogana
hortago hoos u dhac kale oo dhaqdhaqaaqa dhaqaalaha ah. Waxa kale oo laga
yaabaa inay u baahdaan inay fuliyaan tallaabooyinka lagu soo celinayo
kalsoonida nidaamka maaliyadeed, sida dammaanad-qaadyada dhigaalka iyo deymaha.
Mustaqbalka fog, dawladuhu waxay u baahan karaan inay wax
ka qabtaan sababaha asaasiga ah ee dhibaatada, sida heerarka deynta aan sii
jiri karin, kobaca dhaqaalaha oo daciif ah, ama xasillooni darro siyaasadeed.
Tani waxay u baahan kartaa dib-u-habayn qaab-dhismeed si loo hagaajiyo tartanka
dhaqaalaha, loo yareeyo deynta dadweynaha, iyo xoojinta sharciyeynta
maaliyadeed iyo kormeerka.
Iskaashiga caalamiga ah ayaa sidoo kale laga yaabaa inay
lagama maarmaan noqoto si wax looga qabto isku dheelitir la'aanta maaliyadeed
ee caalamiga ah iyo ka hortagga faafitaanka faafitaanka maaliyadeed ee
xuduudaha. Ugu dambeyntii, waxaa muhiim ah in la hubiyo in xiisad kasta laga
barto casharro si looga hortago dhibaatooyinka la midka ah ee mustaqbalka.
Gunaanad.
Mid ka mid ah sababaha ugu waaweyn ee dhibaatooyinka maaliyadeed waa halis xad dhaaf ah oo ay qaadaan hay'adaha maaliyadeed. Tani waxay dhici kartaa marka ay machadyadu qabtaan hawlo aan si sax ah loo nidaamin ama marka ay qaataan awood badan. Intaa waxaa dheer, dhibaatooyinka maaliyadeed waxaa kicin kara dhacdooyinka dibadda sida kor u kaca qiimaha dulsaarka, isbeddelada degdega ah ee sarifka, ama hoos u dhaca lama filaanka ah ee qiimaha hantida.
Si looga hortago dhibaatooyinka maaliyadeed inay dhacaan,
siyaasad dejiyayaashu waa inay qaataan hab firfircoon oo lagu maareeyo
khatarta. Tan waxaa ka mid ah fulinta xeerarka hubinaya in hay'adaha
maaliyadeed ay u shaqeeyaan si badbaado leh oo badbaado leh, iyo sidoo kale in
ay leeyihiin nidaamyo kormeer iyo ilaalin adag oo la sameeyay. Intaa waxaa
dheer, siyaasad-dejiyayaashu waa inay ka shaqeeyaan sidii ay u hubin lahaayeen
in hay'adaha maaliyadeed ay haystaan kayd raasumaal oo ku filan iyo dareere
si ay uga hortagaan naxdinta.
Gabagabadii, dhibaatooyinka dhaqaale waa dhacdooyin
qalafsan oo keeni kara cawaaqib dhaqaale iyo mid bulsho. Inkastoo ay yeelan
karaan qaabab badan, waxay inta badan yihiin natiijada khatarta xad-dhaafka ah
ee hay'adaha maaliyadeed iyo naxdinta dibadda. Si looga hortago dhibaatooyinka
maaliyadeed inay dhacaan, siyaasad-dejiyayaashu waa inay qaataan hab firfircoon
oo lagu maareeyo khatarta iyo inay hubiyaan in hay'adaha maaliyadeed ay u
shaqeeyaan si badbaado leh oo xasilloon. Qalalaasaha cial ee 2008, iyo Qalalaasaha
Aagga Euro ee 2010. Dhibaatooyinka kale ee maaliyadeed ee caanka ah waxaa ka
mid ah Dhibaatada deynta Latin America ee 1980-meeyadii, Xiisaddii Maaliyadeed
ee Ruushka ee 1998, iyo Dot-Com Bubble horraantii 2000-meeyadii ...................................... MAHADSANID
Comments